Samenvatting

1. “Capitalism, it’s time for a reset” kopte de Financial Times al in september 2019. Maar hoe gaat die reset zijn beslag krijgen? Een ding is zeker: niemand, geen enkele instantie gaat die ommekeer in zijn eentje bewerkstelligen. Het bedrijfsleven niet, de banken, de overheden, de politiek, de wetenschap, de gele hesjes of de jongeren – ook niet. Alleen als een flink deel van deze actoren overtuigd is en ook bereid en in staat is tot gezamenlijk handelen zal verandering zijn beslag kunnen krijgen.
2. Socires wil met het programma Finance and the Common Good bijdragen aan deze ommekeer. In dat veelomvattende proces kiest Socires voor één specifiek onderdeel,namelijk finance, d.w.z.: de allocatie van kapitaal. Onze aandacht is met name gerichtop de bezitters en verdelers van vermogen. Natuurlijk is dit maar één onderdeel vanhet noodzakelijke veranderingsproces. Maar het gaat wel om de centrale as van het kapitalisme. De Great Reset is niet te denken zonder een Great Reallocation.
3. De mondiale vermogensvoorraad is sterk geconcentreerd in de handen van een relatief klein aantal instellingen en personen. En een flink deel van dat vermogen wordt nu belegd in aandelen en vastgoed via anonieme markten, met als belangrijkste drijfveer rendement op korte termijn. De vraag die met de Great Reallocation op tafel ligt is hoe die vermogenden ertoe gebracht kunnen worden om hun vermogen niet meer te beleggen via anonieme markten, maar om de switch te maken van beleggen naar investeren; de switch, met andere woorden, van speculeren naar gerichte, productieve langetermijninvesteringen in geselecteerde bedrijven. Wij noemen dit de omslag van transactional naar relational finance.
4. Geconstateerd moet worden dat nationale overheden die omslag naar relational finance niet of maar in zeer beperkte mate kunnen afdwingen. De vermogenden zijnfootloose, extreem mobiel en daardoor nauwelijks repressief te sturen. Eerder is het omgekeerde het geval, namelijk dat net als de beursgenoteerde ondernemingen ook de nationale overheden rated agencies zijn waarvan het gedrag mede gestuurd wordt door (de beslissingen van die vermogenden op) de financiële markten.
5. Socires wil de mogelijkheid onderzoeken om vermogenden langs een andere, nietrepressieve weg ertoe te brengen om (een groeiend deel van) hun vermogen gericht en productief te investeren (equity). Dat willen we doen door het organiseren van zogenaamde transformatieve dialogen, met als deelnemers personen uit vermogende instellingen, ondernemingen, banken, overheid, academie en maatschappelijke organisaties.
6. De overheid is dan wel niet leidend in de Great Reallocation, ze zal daarin wel een belangrijke faciliterende en stimulerende rol spelen, bijvoorbeeld door equity fiscaal (niet langer te benadelen maar juist) te bevoordelen. Ook kan de overheid als partner van vermogenden optreden bij maatschappelijk-productieve investeringen in bijvoorbeeld gezondheidszorg, huisvesting, klimaat, innovatie, ICT en infrastructuur.
7. Voor een succesvolle Reallocation is een zekere schaalgrootte een vereiste. Wanneer we ons rekenschap geven van de snelle geo-economische en geopolitieke veranderingen in de wereld is Europa de enig mogelijke en realistische schaal. Europa weet zich voor het eerst in de recente geschiedenis weer ingeklemd tussen nietvrienden (China vs. de VS, Rusland, Turkije, Iran) en zal haar eigen economische model daarom snel moeten (her)vinden.

The Great Reset

In maart 2020 brak de Corona-crisis definitief uit in Europa. Wat begon als een gezondheidscrisis wordt in toenemende mate een sociale en economische crisis, die veel maatschappelijke verhoudingen op scherp zet. Zo zou Corona de katalysator kunnen zijn voor een systeemverandering die al eerder werd aangekondigd. Drie momenten:

1. Aan het einde van de zomer van 2019 presenteerde de Amerikaanse Business Round Table “a new statement on the purpose of the corporation”; 181 CEO’s van de grootste Amerikaanse bedrijven committeerden zich met ondertekening van het statement aan het stakeholder capitalism. De bedrijven namen daarmee afscheid van de bekende Friedmandoctrine: “the only purpose of business is profit” en dus van de eenzijdige focus op aandeelhouderswaarde. De grote bedrijven zouden voortaan ook het brede welzijn van werknemers, toeleveranciers en gemeenschappen nastreven.
2. In september 2019 kondigde de Financial Times haar nieuwe journalistieke leidraad aan: Capitalism. It’s time for a reset. Het huidige kapitalisme werkt niet voor iedereen, constateerde de krant: een kleine groep vermogenden roomt de winsten af, terwijl de rest steeds meer moeite moet doen om het hoofd boven water te houden. En het is met name de financiële sector die deze neerwaartse spiraal verder aanjaagt. Namens de hoofdredactie van de Financial Times schrijft Martin Wolf een verklaring: “What we increasingly seem to have (…) is an unstable rentier capitalism, weakened competition, feeble productivity growth, high inequality and, not coincidentally, an increasingly degraded democracy”.
3. Deze boodschap kwam ook aan in Davos in januari 2020. Het jaarthema van het World Economic Forum werd: “Stakeholders for a cohesive and sustainable world”. Dit leek op een breed gedeelde aankondiging van echte verandering in het kapitalisme.

De werkelijkheid bleek al snel anders. Amper twee maanden na afloop van het WEF, na de eerste Corona-maatregelen en lockdowns, gingen veel grote bedrijven, waaronder deelnemers aan de Business Round Table, snel over tot massaontslagen. Tegelijkertijd keerden ze hoge winsten uit aan hun aandeelhouders. Het brengt de Financial Times er toe om in een artikel op 3 april 2020 te concluderen: “[The] virus lays bare the frailty of the social contract. Radical reforms are required to forge a society that will work for all” 4. En ook de New York Times constateert in een artikel op 13 april 2020 dat de belofte van een “stakeholder capitalism” wel heel dun is gebleken.

The Great Reallocation

In korte tijd is duidelijk geworden dat de noodzakelijke reset van het kapitalisme niet door de markt tot stand gebracht gaat worden, alle oproepen tot ethisch gedrag en statements in Davos en van de Business Round Table ten spijt. Als puntje bij paaltje komt blijkt dat alle reguliere grote ondernemingen in het gareel worden gehouden door aandeelhouders en de tucht van de financiële markten¹. Bovendien blijkt doorlopend dat de nieuwe tech-monopolisten (GAAFA) te veel marktmacht hebben om zich iets aan de roep om een reset gelegen te laten liggen².

Deze constatering leidt bij velen tot de wens tot stevig overheidsingrijpen. Covid versterkt dit nog eens: in de afgelopen periode van crisis-bestrijding bleek de macht van de (nationale) staat immers onverwacht groot. In korte tijd hebben we te maken met een swing of the pendulum van markt naar staat.

Maar ook de (natie)staat gaat het kapitalisme niet kunnen resetten, want ze stuit daarbij op ten minste drie grenzen:

1. het ontbreekt in alle Westerse landen aan politieke wil c.q. de electorale meerderheid voor zo’n reset;
2. geen enkel land kan het zich permitteren om alleen te veranderen, in verband met de dreiging van kapitaalsvlucht (arbitrage). Supranationale coördinatie is echter verder weg dan ooit (beleidsconcurrentie);
3. overheden zijn op ten minste twee manieren zelf afhankelijk van de (ontwikkelingen op de) kapitaalmarkten. Allereerst omdat zij zelf in toenemende mate rated agencies geworden zijn – vanwege hun financieringsbehoeften voelen zij zelf ook de tucht van de markt (hoewel die op dit moment vanwege de lage rentestand gunstig uitwerkt voor Nederland). Maar belangrijker nog: schommelingen op de beurs hebben een effect op de reële economie en vaak moet dat effect door de overheid worden opgevangen. Denk aan de crisis die volgde op het bijna omvallen van de banken in 2007/8 en het daar weer op volgende forse ingrijpen van de overheid.

The Great Reset is onwaarschijnlijk zolang zowel ondernemingen als staten in hoge mate gestuurd en gedisciplineerd worden door de beleggers (en hun entourage) op de financiële markten. Wie zijn die beleggers? Met name de institutionele fondsen, banken en (super- )rijken; samengevat: de vermogenden. Die vermogenden zijn footloose, extreem mobiel en daardoor nauwelijks te sturen. Maar met hun beslissingen over het gebruik van hun bezit bepalen ze in belangrijke mate wat er zal zijn en wat er niet (meer) zal zijn.

Relational finance: van beleggen naar investeren

Zo bezien is – met het oog op het bevorderen van een goede uitkomst van een reset van het kapitalisme – de eerste en grootste uitdaging: hoe te bewerkstelligen dat de vermogenden hun vermogen productief investeren in ondernemingen die een bijdrage kunnen leveren aan de common good? Er zijn immers problemen genoeg die om investeringen vragen: klimaat, ongelijkheid, woningmarkten, innovatie, infrastructuur etc.. Eerder dan een reset is een Great Reallocation³ wat we nodig hebben.

Veel vermogen wordt nu belegd, op allerlei manieren en in allerlei objecten, via de vermogens- en vastgoedmarkten. De vraag is: hoe kunnen de vermogenden ertoe gebracht worden om de stap te maken van beleggen naar investeren, van speculeren via anonieme systemen (senseless agencies⁴) naar gerichte en langetermijninvesteringen in geselecteerde (Europese; zie verderop) bedrijven; om van hun vermogen productief kapitaal te maken? Ook hiervoor wordt al gauw naar de overheid gekeken, maar het is de vraag of statelijke (re)pressie zal werken én of dat wenselijk is – uitgaande van het rechtsstatelijk belang van de autonomie van zowel vermogenden als de ondernemingen. Wel kunnen we, allereerst, proberen om de beide partijen bij elkaar te brengen. Europese vermogenden, banken en ondernemingen zouden elkaar moeten leren kennen, informeren, gaandeweg vertrouwen opbouwen, gaan samenwerken.

Andere partijen, zowel nationaal als Europees, kunnen daar wel een belangrijke faciliterende en participerende rol in spelen. Daar ligt een tweede uitdaging. De overheid (weer: zowel nationaal als Europees) kan zulke productieve Europese investeringen bijvoorbeeld bevorderen met infrastructuur, wet- en regelgeving, fiscale maatregelen en anderszins. En waar publieke doelen gediend worden kan ze ook als derde partij meefinancieren en meedoen (public-private partnerships, blended finance). En: werknemers en hun organisaties kunnen meepraten en meebeslissen over de toekomst van de  investering en onderneming.

Het is dus niet markt óf staat maar: vermogenden én ondernemingen, plús overheden en werknemers. Voor een reset en reallocation is afstemming noodzakelijk tussen de twee respectievelijk vier partijen. Dat betekent: niet meer geregeerd worden door anonieme systemen van markt of staat, maar zelf en weloverwogen beslissingen nemen, humaan en waardig: in overleg, in afstemming en dialoog.

Europa: humaniteit en samenlevingskracht

Voor Europa spreekt het belang van de great reallocation ook uit recente geopolitieke ontwikkelingen. Sinds enige tijd staat Europa er in geopolitiek en geo-economisch opzicht namelijk alleen voor. Rond het continent zijn (voormalig) bondgenoten als het Verenigd Koninkrijk, Rusland en Turkije haar niet meer op voorhand gunstig gezind. Op grotere afstand weet Europa zich ingeklemd tussen de (ideologische) uitersten van super-markt de Verenigde Staten en super-staat China. Angela Merkel benadrukte de eenzaamheid van Europa al in 2017: “Die Zeiten, in denen wir uns auf andere völlig verlassen konnten, die sind ein Stück vorbei. (…) Wir Europäer müssen unser Schicksal wirklich in unsere eigene Hand nehmen.”⁵

De relatieve eenzaamheid van Europa gaat niet voorbij met President Biden in het Witte Huis. Europa zal daarom snel werk moeten maken van haar nieuwe zelfstandigheid. Het is daarbij de vraag of een defensieve opvatting van het belang van Europa (tégen de VS en tégen China) voldoende is om de handen op elkaar te krijgen. De noodzaak is groot om ook de eigen Europese idealen voor economie en samenleving te reactiveren⁶. Uit de lange economische geschiedenis van Europa spreekt de belofte van het “kapitalisme met een menselijk gezicht” (o.a. Rijnlandse traditie⁷). Dát is de vorm van kapitalisme waar wereldleiders naar verwijzen wanneer ze spreken over stakeholder capitalism. Het wordt in toenemende mate duidelijk dat alleen Europa deze belofte van een humaan kapitalisme kan inlossen. Hier ligt dan ook een buitenkans voor Europa: om het voortouw te nemen. Maar de tijd dringt..

Europa heeft nu dringend behoefte aan mensen die zich willen engageren met deze belofte van een humane samenleving en kapitalisme met een menselijk gezicht. Leiders die zich gelegen willen laten liggen aan de toekomst van economie en  samenleving op het continent. Politici, CEO’s en vermogenden met een sense of place and belonging die een aanzet willen geven voor een Europese Great Reallocation.

Wat Socires met de great reallocation voor ogen staat is dat Europees kapitaal geïnvesteerd wordt in Europese bedrijven, en omgekeerd dat Europese bedrijven gefinancierd worden met Europees kapitaal; en dat de betreffende  investeringsbeslissingen het resultaat zijn van overleg tussen Europese vermogenden en Europese ondernemers; waarbij deze werkwijze maximaal ondersteund en bevorderd wordt door nationale en Europese wet- en regelgeving. Dit idee is niet geboren uit naargeestig nationalisme of anti-globalisme, maar wel uit de overtuiging dat er een betere balans nodig is tussen mondiaal en lokaal, tussen place of production en place of consumption, tussen mobiel vermogen en vaste arbeid, tussen grote politiek en kleine gemeenschap, tussen vrijblijvendheid en verantwoordelijkheid, tussen korte en lange termijn.

Het gaat er nu om die wil en die betrokkenheid te genereren en te versterken. Hoe kunnen we die Europese kapitaalverschaffers en ondernemers zover krijgen dat ze zich op elkaar gaan oriënteren en met elkaar aan de slag gaan – en zich gaan Europeaniseren, dat wil zeggen zich ook gaan engageren als ‘somewheres’ in plaats van als ‘anywheres’?

Conclusie: coalities smeden

Het moet anders in de economie. Het beeld van een Great Reset van het kapitalisme wordt inmiddels breed gedeeld. Maar zo’n verandering gaat niet door de markt of de staat teweeg worden gebracht. Voor een diepgaande en duurzame verandering is het engagement en de inzet nodig van alle partijen. Zaak is het dan om het proces daartoe in gang te zetten..

Onze vraag is daarom: is het mogelijk om coalities te smeden – coalitions of the willing – van bedrijven, overheden, denkers en vermogenden, die zich samen willen beraden op een reset van het kapitalisme en de daarvoor benodigde great reallocation; voor een nieuwe, Europese ordening in economie en samenleving? Niet door dwang en/of prikkels, maar als uitkomst van ontmoeting en overleg, dus op de Europese manier?. Er is nu een tijd gekomen voor onverwachte verbindingen – tussen bijvoorbeeld conservatieve en liberale politiek, of tussen vakbonden en Europese grootbedrijven, tussen pensioenfondsen en woningbouwverenigingen, en tussen grootbanken en kleine ondernemers. Kunnen we zo de belofte van het kapitalisme met een menselijk gezicht inlossen?