De opname van onze live cast ‘inside markets, outside markets’ (5 oktober) met economen Raghuram Rajan en Paul Collier is nu beschikbaar. Het interview met Rajan en het interview met Collier, onderdeel van deze aflevering, zijn ook beschikbaar als aparte videos. Hieronder een verslag van de dialoog door Ilse Oosterlaken.

Dit weekend las ik een interview in De Volkskrant met econome Noreena Hertz over haar laatste boek, The Lonely Century, dat in april dit jaar verscheen. Mijn eerste gedachte was dat eenzaamheid een apart onderwerp is voor een econoom om zich in vast te bijten.  Maar de titel die de krant boven het interview plaatste, maakt duidelijk dat dit maatschappelijk probleem voor Hertz alles te maken heeft met ons economisch denken en handelen: “Dit is de eenzaamste eeuw ooit, en dat is de schuld van het neoliberalisme.”

Wat we volgens deze econome nodig hebben, is een kapitalisme met meer solidariteit en mededogen. En dan niet puur in de zin van individuele deugden die mensen zouden kunnen kweken ter verbetering van de onderlinge persoonlijke contacten. Voor Hertz is eenzaamheid een meer omvattend fenomeen. Het betreft ook, zo citeert interviewer Karolien Knols haar, “hoe we ons buitengesloten voelen door politici, hoe afgesneden we ons voelen van ons werk en onze werkplek, hoe machteloos, onzichtbaar en monddood velen van ons denken te zijn.”

En neoliberalisering heeft dat volgens Hertz veroorzaakt, want “de ideologie hechtte waarde aan een geïdealiseerde vorm van zelfredzaamheid en een meedogenloos competitieve mentaliteit, die het eigenbelang plaatste boven de gemeenschap en het gemeenschappelijk belang.”

Laat het probleem van de afbraak van gemeenschappen nou net ook het centrale onderwerp zijn van de online dialoog die we afgelopen maandagavond organiseerden tussen twee andere topeconomen, Raghuram Rajan (University of Chicago) en Paul Collier (University of Oxford). Officiële titel van deze aflevering: ‘binnen markten, buiten markten’, over de rol van de sociale sfeer in het realiseren en in stand houden van een goede economie. Het event was onderdeel van onze serie van 10 dialogen samen met Pakhuis de Zwijger over de toekomst van het kapitalisme.

Te grote tegenstellingen

De hedendaagse problemen die Hertz in het interview van De Volkskrant noemde, stonden ook centraal in deze uitzending: machteloosheid, de “fairly bleak future” (Rajan) die veel Europese jongeren voor zichzelf zien en het toenemende gevoel van mensen dat ze geen controle hebben over hun leven en er niet naar hen geluisterd wordt – leidend tot het populisme dat het laatste decennium zo’n vlucht heeft genomen.

Op dit moment is de tegenstelling te groot geworden tussen de centra van metropolen zoals Londen, waar de kansrijke bovenklasse steeds meer samenclustert, en de buitenwijken en het platteland, waar de economische verliezers wonen. De Brexit, meende Rajan, is dan ook niet zozeer een opstand van de gewone Brit tegen Brussel, maar eerder tegen de enorme macht van de Londense elite.

Rajan had zijn uitnodiging als dialoogpartner onder meer te danken aan zijn recente boek The Third Pillar; How Markets and the State Leave the Community Behind (2019). Collier heeft recent maar liefst twee boeken uitgebracht over het onderwerp: Greed Is Dead; Politics After Individualism (2020, geschreven samen met econoom John Kay) en The Future of Capitalism; Facing New Anxieties (2018). Beiden hebben ook hun sporen verdiend buiten de wetenschap. Zo was Rajan onder meer chief economist bij het IMF en Collier was directeur van het Research Development Department van de Wereldbank.

Globalisering versus localisering / decentralisering

Een debat werd het dus niet, maar een stimulerende uitzending was het zeker. Deze begon met een column door pas afgestudeerd econoom Sam de Muijnck, voorzitter van de Young Economists Think Tank van de Future Markets Consultation. Hij opperde drie manieren waarop gemeenschappen wellicht weer ‘in hun kracht’ kunnen worden gezet: goed economisch beleid, een culturele omslag of het terugdraaien van de globalisering. Hoewel deze drie oplossingsrichtingen nergens meer expliciet naast elkaar werden gelegd, kwamen ze alle drie wel terug in de gesprekken die vervolgens gevoerd werden.

Wat me opviel, was dat Collier en Rajan de door De Muijnck geschetse tegenstelling tussen globalisering enerzijds en decentralisering / localisering anderzijds, en de noodzaak om tussen deze twee opties een keuze te maken, niet leken te zien.

Collier was er expliciet over dat globalisering de mensheid veel gebracht had, en dat het dom zou zijn dat te willen terugdraaien. Eigenlijk, stelde hij, is decentralisering nou juist de “genius of capitalism”; Complexe producten zoals de Airbus of de iPhone komen niet op een enkele plek tot stand, maar zijn het resultaat van gedistribueerde kennis en samenwerking tussen vele mensen en bedrijven wereldwijd die op allerlei deelterreinen zelfstandig aan het experimenteren en innoveren zijn.

De politiek daarentegen is steeds meer gecentraliseerd geraakt; In de UK in Londen, in Europa in Brussel. En dat is waar meer decentralisering just nodig is, aldus beide economen, die politieke sfeer. De beslissingsbevoegdheid over tal van zaken zou (meer) moeten komen liggen bij lokale gemeenschappen: regio, provincie, stad en dorp.

Een moreel ideaal

Een van de redenen waarom deze vorm van decentralisering van belang is, aldus Collier, is dat de economische kansen en mogelijkheiden van mensen al in hun vroege levensjaren gevormd worden, onder meer op de lokale basisschool. En, zo stelde Rajan, lokaal is het niveau waarop de echte problemen van mensen en de meest passende oplossingen het beste begrepen en ontdekt kunnen worden. Wat goed en nodig is voor Bombay, is niet perse de oplossing voor Amsterdam. Er is natuurlijk geen garantie dat er lokaal altijd goede keuzes worden gemaakt, erkende hij, maar dan nog zit er een waarde in die keuze te hebben kunnen maken als lokale gemeenschap.

Uiteindelijk, opperde Collier, zijn de voordelen van krachtigere lokale gemeenschappen globaal. Zijn co-auteur John Kay had hem aan het denken gezet over de radicale onzekerheid waarmee we tegenwoordig te maken hebben – corona is natuurlijk het voorbeeld bij uitstek. Dergelijke onzekerheid kunnen we, stelde hij, het beste tegemoet treden door vele parallele experimenten in hoe te reageren op nieuwe uitdagingen. Wat Collier voor zich ziet, zo begrijp ik het, is dat we op alle terreinen gebruik maken van de innovatiekracht en de ‘genius of capitalism’.

Lokale gemeenschappen bleken voor beide economen niet alleen een geografische eendheid te zijn, maar vooral ook een moreel ideaal: volledig inclusief, waar individuen door open dialoog komen tot een gedeelde visie en gezamenlijke doelen, zich ondertussen flexibel aanpassend aan een steeds veranderende wereld. Geen ‘ouderwetse’ gemeenschappen, met hun hierarchie, segregatie en kleinburgerlijkheid.

Hoe realiseer je zulke gemeenschappen? Dat werd niet duidelijk. Rajan onderkende dat daar overheidssteun voor nodig is, maar dat er ook wel een zekere spanning in zit in een centrale overheid die lokale overheden ondersteunt in het geleidelijk overnemen van die centrale macht. En om kapot gemaakte gemeenschappen weer op te bouwen is überhaupt een hele uitdaging. Ervaringen met tegenvallende pogingen tot ‘community development’ in het globale zuiden laten zien, merkte Rajan op, hoe moeilijk dat is.

(G)een fundamenteel ‘trilemma’?

Dat concrete oplossinge niet veel aandacht kunnen krijgen in het tijdsbestek van iets meer dan een uur, valt te verwachen. Maar wat ik uiteindeijk een beetje miste, is een kritische vraag over of economische globalisering en lokale democratie wel echt kunnen samengaan. Kunnen we, zoals ze in het Engels zeggen, have our cake and eat it?

Is het probleem niet juist dat globale economische krachten zo sterk zijn dat ze weinig ruimte laten voor lokale politieke besluitvorming? Is er dan niet, zoals de titel van het boek van econoom Dani Rodrik uit 2012 suggereert, een ‘globaliseringsparadox’, een fundamenteel ‘trilemma’ dat “we cannot simultaneously pursue democracy, national [or local] self-determination, and economic globalization”?

Collier sprak over de genius of capitalism als gedecentraliseerd innovatie- en productiesysteem. Maar is dat niet een idealisering van het kapitalistische economische system die niet langer strookt met de werkelijkheid? Vandaag berichtte De Volkskrant nog dat een speciale commissie van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden geconcludeerd heeft dat de grote tech bedrijven monopolisten zijn die hun macht inzetten om innovatie bij andere bedrijven tegen te houden.

In het debat in de tweede helft van de vorige eeuw, zei Rajan ergens aan het begin van het programma, werd ten onrechte de aanname gemaakt dat overheid en markt tegenover elkaar staan, dat meer van de een minder van de ander betekent en vice versa. Hij was echter tot de conclusie gekomen dat markten en overheden “often grow together”, tot een formaat dat maakte dat lokale gemeenschappen volgens hem weggedrukt werden.

Maar misschien kunnen overheid en markt dan ook alleen gezamenlijk weer krimpen om ruimte te maken voor lokale gemeenschappen. En moeten we dus eerst en vooral de macht van multinationals aanpakken. Gelukkig is dat een onderwerp dat nog aan de orde gaat komen in een van de volgende afleveringen van onze dialoogserie: The New Corporate Power Concentrations, op maandag 9 november.

Maar eerst volgende week een dialoog tussen Isabelle Ferreras en Josh Ryan-Collins over de twee belangrijke uitdagingen voor veel mensen binnen het hedendaagse kapitalisme: het krijgen van goede huisvesting en het vinden van een goede werk-privé balans.