In hoofdstuk 4 van Het Goede Leven en de Vrije Markt werd individualisering als kenmerk van de moderniteit besproken, en in hoofdstuk 5 kwamen rationalisering, technologisering en institutionalisering aan de orde. Deze vier aspecten van modernisering, zo begint hoofdstuk 6, “komen op een specifieke manier samen in de moderne economie. […] De opkomst van de vrije markt is een van de drijvende krachten geworden in de dynamische ontwikkeling van de moderniteit als zodanig. De zogenoemde ‘industriële revolutie’ wijst op de typische wisselwerking tussen techniek en economie die zo kenmerkend is voor het verloop van de moderniteit” (p.137).

Hieronder twee opeenvolgende filmpjes van CrashCourse’s serie over de wereldgeschiedenis. De eerste gaat over de industriële revolutie, en stelt aan het begin al dat industrialisering nog niet hetzelfde is als kapitalisme. Het vervolgfilmpje betoogt dat kapitalisme een combinatie is van een economisch en cultureel systeem. Voor wie nog meer wil weten over het onderwerp: er zijn ook CrashCourse filmpjes over de industriële revolutie in de VS en onze eigen VOC als eerste kapitalistische onderneming.

Adam Smiths visioen: welvaart door arbeid en handel

Het hoofdstuk behandelt twee grote denkers die nog steeds regelmatig aangehaald worden in discussies over het kapitalisme. De eerste is Adam Smith (1723-1790), vaak genoemd als “de vader van de moderne economie en van het modern denken over de economie” (p.139). Zijn twee grote werken zijn The Theory of Moral Sentiments (1759) en An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), de eerste over ethiek en de tweede over economie. Hieronder voor ieder van deze twee boeken een introductiefilmpje.

Hoe deze twee werken zich tot elkaar verhouden is een vraag die velen in de loop der tijd bezig heeft gehouden, zodanig dat het in de wetenschappelijke literatuur zelfs een begrip geworden is: ‘het Adam Smith probleem’. Elders op deze website staat bijvoorbeeld een interview met bedrijfsethicus en econoom Johan Graafland dat hier op ingaat. Hieronder nog een filmpje van de School of Life dat laat zien dat voor Smith denken over economie en denken over de goede samenleving hand in hand gingen.

Wie meer wil weten over het gedachtengoed van Adam Smith en de interpretaties en implicaties daarvan, kan ook te rade gaan bij een van de boeken op onze overzichtspagina met artikelen en boeken over Adam Smith. Overigens verscheen er, ondanks de enorme impact van het werk van Smith, pas halverwege 2019 een Nederlandse vertaling van The Wealth of Nations. In een blog post heeft Eefje de Gelder een aantal reacties in de media op de hedendaagse relevantie van De Welvaart van Landen.

Karl marx’ analyse van de opkomst en ondergang van het kapitalisme

Wie reflecteert op het kapitalisme, kan natuurlijk ook niet om Karl Marx (1818-1883) heen, de tweede grote denker die in dit hoofdstuk wordt behandeld. Ook zijn boek Das Kapital (1867/1885/1894) heeft geleid tot een grote secondaire literatuur, zie onder meer onze overzichtspagina met boeken en artikelen over Karl Marx.

Hieronder drie videos die een introductie bieden op Het Kapitaal. De eerste, gemaakt door de School of Life, introduceert vijf kernideeën in het werk van Marx, die volgens de makers nog steeds relevant zijn, zelfs als je concludeert dat communisme geen wenselijke oplossing is:

1. modern werk is vervreemdend,
2. modern werk is onzeker,
3. arbeiders krijgen weinig betaald, terwijl kapitalisten rijk worden,
4. het kapitalisme is erg onstabiel en geneigd tot crises,
5. kapitalisme leidt tot een spullenfetishisme.

De video introduceert ook The Capitalist Manifesto, een werk dat Marx samen met Friedrich Engels schreef. Overigens staat er op YouTube ook een video waarin een conservatieve Amerikaanse vrijemarktaanhanger reageert op deze video. Het is wel aardig die ook te bekijken. Wat vind je van die reactie?

De tweede video, van The Economist, schetst een meer genuanceerd beeld: Marx zag een aantal problemen van het kapitalisme goed, en is daarom vandaag de dag nog steeds relevant, maar had het op een aantal punten ook mis.

Financiële verstikking als een vulkanische breuklijn

In de volgende sectie gaan de auteurs in op drie lurkende gevaren voor een vrije markt die bijdraagt aan menselijk floreren, namelijk dehumanisering, ecologische uitputting en financiële verstikking. “De eerste is in feite bij Marx al aan de orde geweest,” zeggen ze, en “de tweede krijgt nog een apart hoofdstuk” (p.150). Deze sectie gaat daarom het meest uitgebreid in op het derde gevaar, financiële verstikking. Dit thema, zo kondigen de auteurs aan, zal op de achtergrond van het hele tweede deel van het boek spelen. Maar wat is dat dan, de financialisering van de economie? Hieronder twee videos die dit uitleggen.

Van Arthur Franssen, docent aan de Bernard Lievegoedschool in Maastricht en aan het Stella Maris College te Meerssen, kreeg ik ook nog de tip om onderstaand filmpje van Zondag met Lubach toe te voegen. Het legt uit wat durfkapitaal is, en hoe grote techbedrijven zoals Amazon en Uber dankzij deze vrijwel eindeloze geldstroom het kapitalisme hebben kunnen kapen:

Op de Morele Markten boekenplank over de financiële sector zijn ook verschillende boeken te vinden die de financialisering van de economie addresseren, zoals onderstaande boeken. Onze infopagina’s over deze boeken bevatten onder meer filmpjes met de auteurs over hun boek / het onderwerp.

Het buitensluiten van moraal in de markteconomie

“Fundamentele morele kritiek op de dehumanisering, de ecologische uitputting en de financieringsverstikking“, stellen de auteurs in de volgende sectie (p.154), “lijkt nauwelijks mogelijk.” Vele verdedigers van de vrije markt lijken “minder oog [te] hebben voor de schaduwzijden van het marktdenken” dan Adam Smith zelf had. Hoe komt dat? De auteurs zoeken het antwoord in het werk van de ethica Joan Tronto (1952), een van de grondleggers van de zorgethiek en auteur van het boek Caring Democracy: Markets, Equality, and Justice (2013). Hieronder een kort interview met haar over dat boek.

“Op de achtergrond van haar pleidooi voor een zorgethiek“, betogen de auteurs van Het Goede Leven en de Vrije Markt in hoofdstuk 6 (p.155), “ligt bij Tronto een diepere analyse van wat er aan de hand is in de moderne marktsamenleving zoals die vanaf de18de eeuw tot ontwikkeling is gekomen.” Onderdeel van haar analyse zijn drie scheidslijnen die de moderne samenleving kenmerken, namelijk tussen (1) moraal en politiek, (2) abstracte ethische regels en concrete toepassingscontext, en (3) de publieke en private sfeer. De opkomst van de markteconomie zorgt voor een scheiding tussen de privé-sfeer van het huishouden waar consumptie en zorg plaatsvinden, en de publieke sfeer van de economie, waar geproduceerd wordt. “Alle morele waarden die samenhangen met ‘zorg’ – aandacht, oog voor kwetsbaarheid, compassie, vertrouwen in relaties – worden in de private sfeer opgesloten“, terwijl in de publieke sfeer rondom de markteconomie de ‘homo economicus‘ het heersende mensbeeld wordt, aldus de auteurs.

‘Transactionalisme’ en de noodzaak van de inbedding van de markt

De laatste sectie van het hoofdstuk gaat in op een interpretatie van de economie die de auteurs ’transactionalisme’ noemen. Aan de basis daarvan ligt de “abstracte vrijheid van het individu die zich economisch manifesteert in een reductie van menselijk handelen tot economische transacties. Het lijkt dan alsof de vrije markt niets anders meer is dan een door eigenbelang en financieel gewin gedreven speelruimte waarin los zwevende individuen transacties met elkaar aangaan en verder niets met elkaar te maken hebben” (p.157). Het klinkt als een andere formulering van de economie waarin homo economicus de hoofdrol speelt. Dit transactionalisme “miskent het belang van onderling vertrouwen en de morele dimensie van de omgang met mensen” (p.160). De sectie bespreekt een alternatieve kijk op de aard van economische transacties die tot beter functionerende markten zou leiden, een visie volgens welke drie soorten relaties een rol spelen. Hieronder een filmpje van co-auteur Govert Buijs van twee jaar terug waarin hij deze visie uitlegt.