Na de klassieke oudheid (hoofdstuk 2) en de middeleeuwen (hoofdstuk 3) te hebben besproken, maakt hoofdstuk 4 van Het Goede Leven en de Vrije Markt een start met de moderniteit. De auteurs leggen uit dat ze vrijheid as leidraad gaan nemen, want dat is volgens hen het “centrale,  drijvende levensideaal in deze ontwikkeling, en een van de kernwaarden van de Verlichting en de Westerse cultuur als zodanig” (p.95). Bovendien, zou ik willen aanvullen, speelt vrijheid ook een substantiële rol in ethische discussies over de vrije markt.

In drie hoofdstukken zullen de auteurs een aantal aspecten van de moderniteit belichten “en laten zien in welke zin daarin steeds sprake is van bevrijding met een bijbehorend ideaal van vrijheid” (p.96):

1. De opkomst van het autonome individu
2. De rationalisering van het wereldbeeld
3. De opkomst van moderne techniek
4. De organisatie van het maatschappelijk leven in burgerlijke instituties en de rechtstaat
5. Het process van economisering, en in het bijzonder de liberaal kapitalistische vorm daarvan.

Hoofdstuk 4 is volledig gewijd aan het eerste aspect, dat volgens de auteurs het meest fundamenteel is. Per sectie zal ik hieronder links en filmpjes suggereren die het hoofdstuk aanvullen.

De Reformatie en de gewetensvrijheid

Nederland is “een grote inspiratiebrond geweest voor de Verlichtingsdenkers – en voor politieke omwentelingen elders” (p.98). In dit hele proces van verlichting zijn religie en cultuur, stellen de auteurs, nauw verbonden. De Reformatie is, stellen ze, de religieuze vertaling van de opkomst van een burgercultuur, waarin niet langer een feodale elite de macht heeft.En de religieuze gewetensvrijheid van het protestantisme staat aan de basis van de waarde die we tegenwoordig hechten aan de autonomie van het individu.

Hieronder twee filmpjes over de Reformatie, het eerste (4,5 min) vat goed samen wat het radicale idee van aanstichter Maarten Luther (1483 – 1546) was, het wat langere tweede filmpje (16 min) plaatst dat in een context van de Europese geschiedenis en schetst een beeld van hoe de reformatie op gang kwam. De makers van dit filmpje hebben ook nog een tweede filmpje, over de consequenties van de reformatie.

Locke en Kant over de autonomie van het individu

“Twee aspecten van het moderne vrijheidsverlangen komen in de verlichting naar voren“, stellen de auteurs (p.103):

1. “de vrijheid van de persoon betreft de rechten die anderen (dus ook de koning en aristocratie) dienen te respecteren met betrekking tot iemand en
2. de autonomie van de individuele persoon die het recht heeft het eigen leven zo in te richten als hij het op morele of religieuze gronden goed acht“

Twee zeer belangrijke filosofen in de ontwikkeling van dit gedachtengoed waren John Locke (1632-1704) en Immanuel Kant (1724 – 1804). Een van de elementen van het vrijheidsidee van Locke dat van belang was voor de ontwikkeling van de moderne vrije markt is, leggen de auteurs uit, dat hij het recht van eigendom als een onvervreemdbaar vrijheidsrecht van het individu beschouwde. Hieronder eerst twee filmpjes over het gedachtengoed van Locke. 

Waar Locke minder goed over had nagedacht, stellen de auteurs, is wat vrijheid precies is en hoe zich dat verhoudt tot de menselijke natuur. Immanuel Kant heeft daar meer over te zeggen. Hieronder ook over hem twee filmpjes.

Als je meer wilt weten over Kant’s categorisch imperatief, dan zijn de filmpjes van CrashCourse en van de Rijksuniversiteit Groningen een aanrader. Verder ook nog interessant is een programma dat omroep Human in 2011 maakte, waarin filosoof Ad Verbrugge – een van de auteurs van het boek Het Goede Leven & de Vrije Markt – met een groep mensen in gesprek gaat over de hedendaagse relevantie van Kant.

Existentialisme en de bevrijding van de burgercultuur

“Terwijl de autonomiegedachte aanvankelijk de burgerlijke cultuur ondersteunt,”, zo beginnen de auteurs de derde sectie van dit hoofdstuk, “komt ze later in de negentiende eeuw dwars op die burgerlijke cultuur te staan” (p.109). De centrale filosoof in deze sectie is de Deen Søren Kierkegaard (1813—1855), een van de grondleggers van de filosofische stroming die bekend staat als existentialisme. Hieronder twee filmpjes over hem. In tegenstelling tot veel latere existentialisten was Kierkegaard christelijk. Wil je daar meer over weten, kijk dan dit filmpje dat de rol van god en religie in het werk van Kierkegaard in meer detail bespreekt.

Hieronder een filmpje over het existentialisme meer in het algemeen, dat vooral latere denkers in deze stroming noemt, zoals Jean-Paul Sartre (1905-1980). En voor wie meer de diepte in wil, het eerste filmpje in een serie van zes introductievideos op het existentialisme door Eric Dodson, universitair hoofddocent psychologie aan de University of West Georgia. Onderwerpen die hij bespreekt in de reeks zijn onder meer misvattingen over, en belangrijkste thema’s, historische context en oorsprong van het existentialisme.

Het pleidooi voor een authentiek en individueel leven dat zo centraal staat in het existentialisme, stellen de auteurs van Het Goede Leven & de Vrije Markt, “zal uiteindelijk zelf ook zijn economische vertaling krijgen: denk maar aan de zoektocht naar de ‘ware belevenis’, zoals de authentieke reis of de originele outfit. Daarmee zijn we dan wel ver gedreven van hetgeen Kierkegaard en sommige existentialisten ooit in gedachten hadden, maar ergens bevat hun denken in de kiem al deze ontsporing” (p.113). Het is een interssante link, waar ik nog niet veel over ben tegengekomen in de tijd dat ik voor de Morele Markten website werk. Misschien alleen het boek The Free Market Existentialist: Capitalism without Consumerism (Wiley, 2015).