Het eerste deel van het boek Het Goede Leven & de Vrije Markt (2018) besprak de ontstaansgeschiedenis van de moderniteit, vanuit het uitgangspunt dat het in essentie een project van individuele bevrijding was – zelfs al heeft het niet uitsluitend bevrijdend uitgepakt. In het tweede deel, beginnend met hoofdstuk 7, inventariseren de auteurs de sterke en zwakke punten van deze moderniteit en “de vrije markt als een van de belangrijkste manifestaties daarvan” (p.165), in de hoop te kunnen komen tot realistische “alternatieve denkrichtingen.” Ze doen dit aan de hand van vijf dimensies van het goede leven die in hoofdstuk 1 al werden geintroduceerd:

1. Het individu als ingebed in menselijke relaties
2. Instituties als normatieve structurering van het samenzijn
3. De mens als belichaamd wezen en de rol van behoeftes
4. Natuur als voorwaarde van de menselijke existentie
5. (De vraag naar) zingeving als deel van het goede leven

In hoofdstuk 7 wordt de eerste dimensie besproken: het individu als ingebed in menselijke relaties

Her als spiegel van onze samenleving

De eerste sectie begint met een kort samenvatting van de film Her. Voor wie de film nog niet gezien heeft, hieronder de trailer, plus een persoonlijke reflectie van iemand over wat de film zegt over de menselijke conditie en de rol van relaties daarin. Een ander filmpje op YouTube bespreekt wat Her ons laat zien over menselijke behoeftes en verlangens.

Voor de auteurs van Het Goede Leven & de Vrije Markt illustreert de film onder meer dat de ‘bevrijding van het individu’ die centraal staat in de modernisering ook kan doorslaan in sociaal atomisme ofwel “een solipsistisch bestaan” (p.170) waarin iedereen slechts bezig is met zijn eigen behoeftebevrediging zonder daadwerkelijk betrokken te zijn bij anderen. De film illustreert voor hen verschillende “sociale schaduwzijden van het moderne bevrijdingsproject” (p.173-1176).

Eigenbelang en sociaal vertrouwen

Er is echter ook een substantiële (economische) literatuur die betoogt dat individuen die hun eigenbelang nastreven, uiteindelijk zorgen voor een zo groot mogelijke welvaart voor iedereen. Een belangrijk werk in deze literatuur is de Fable of the Bees (1714) van Bernard de Mandeville (1670-1733), dat een invloed had op het werk van Adam Smith – zie de blog post over hoofdstuk 6 – en met name zijn idee van de ‘onzichtbare hand’ die zou zorgen voor een goed functionerend economie. Daarover hieronder twee filmpjes.

De auteurs Het Goede Leven & de Vrije Markt (2018) zijn er kritisch over of dit wel zo werkt (p.179):

“Recentelijk heeft een denker als Fransis Fukuyama laten zien dat vertrouwen een wezenlijk element is van een florerende staat, samenleving en economie. Je kunt iemand echter allen vertrouwen wanneer je ervan uitgaat dat hij betrouwbaar is en hij het beste met je voor heeft. Een dergelijk vertrouwen verdraagt zich maar moeilijk met de genoemde ondeugden en de zelfzuchtige motieven die daarin schuil gaan.”

Ze doelen hier op Fukuyama’s boek Trust; The Social Virtues and the Creation of Prosperity (1996). Hieronder een filmpje waarin Fukuyama vertelt over de inhoud van dat boek.

Liberalisme en communitarisme

De volgende onderwerpen die langskomen in de bespreking van het”atomistische mensbeeld in de filosofie” zijn het liberalisme en het communitarisme. De eerste stroming, leggen de auteurs uit, benadrukt “vooral de rechten van het vrije individu.” De tweede legt “juist de nadruk op het feit dat een mens altijd in een gemeenschap leeft en zich daarop dient af te stemmen” (p.180). In het eerste filmpje legt Dr. Nigel Ashford, liberalist en werkzaam bij de George Mason Universiteit, uit wat klassiek liberalisme inhoudt. In het tweede filmpje legt Amitai Entzioni, zelf communitarist en hoogleraar aan de George Washington Universiteit, uit wat communitarisme inhoudt.

Het boek stelt dat de scherpe kantjes inmiddels van dit debat af zijn (p.181):

“ook de liberalen onderkennen dat voor werkelijke vrijheid tenminste een gemeenschap nodig is waarin die rechten worden erkend en gerespecteerd door de burgers. Andersom beseften de communitaristen dat de rechten van het individu in zekere mate gewaarborgd dienen te zijn, wil de gemeenschap geen totalitair karakter krijgen en rechtvaardig en vitaal blijven.”

Ook zien de auteurs “een nieuwe aandacht voor het concept van de deugd” als een uitkomt van het debat dat liberalen en communitaristen gevoerd hebben; “Het gaat dan niet alleen meer om vrijheid, maar ook om de vorming van het individu tot een vrij wezen” dat bewuste keuzes maakt en geen slaaf is van zijn verlangens. Hieronder nog een filmpje met een liberaal die uitlegt hoe hij aankijkt tegen het belang van gemeenschappen.

Vriendschap en het vormgeven van vrijheid

“Voor het vormgeven van vrijheid binnen de relationele bestaansdimensie“, zo beginnen de auteurs de volgende sectie in het hoofdstuk (p.182), “grijpen de communitaristen graag terug op Aristoteles” en zijn kijk op de vormende rol van vriendschap. In de blog post over hoofdstuk 2 (over Plato en Aristoteles over het goede leven) zat al een kort filmpje dat introduceert hoe Aristoteles over vriendschap dacht. Hieronder een wat uitgebreider college over het onderwerp door Mark Thorsby, een docent filosofie aan het Lone Star College in Houston, Texas.

MacIntyre: goede samenwerking in sociale praktijken

In de volgende sectie in dit hoofdstuk staat de filosoof Alaisdair MacIntyre (1929) centraal. In de post over hoofdstuk 3, over het goede leven in het christendom, stonden al twee filmpjes die ingingen op de teloorgang van de deugdenethiek na de middeleeuwen en de herontdekking van de deugdenethiek in de laatste decennia. MacIntyre is een van de filosofen die de deugdenethiek weer op de agenda heeft gekregen. Zijn meest bekende boek is After Virtue: A Study in Moral Theory (1981).

Een centraal idee in het werk van MacIntyre is dat deugden een essentieel onderdeel zijn van ‘sociale praktijken’ waarin mensen samenwerken om waardevolle zaken te realiseren. Hieronder een filmpje die de deugdenethiek van MacIntyre uitlegt. Aan de orde komt onder meer zijn onderscheid tussen ‘goederen’ die intern aan een praktijk zijn en externe ‘goederen’ (zoals macht, genot, geld en aanzien).

MacIntyre staat bekend als een criticus van het kapitalisme en de vrije markt, de entry over MacIntyre in de Internet Encyclopedia of Philosophy zegt zelfs dat “the most consistent and most distinctive feature of MacIntyre’s work is his antipathy to the modern liberal capitalist world.”

Ook andere communitaristen, zegt de Nederlandse econome Irene van Staveren in haar paper over communitarisme en de markt, staan zeer kritisch tegenover de economie en zien de markt als een plek waar moraliteit ontbreekt. Zij beargumenteert dat dat echter komt doordat deze communitaristen uitgaan van een theorie van economisch gedrag die in de neoklassieke theorie welliswaar dominant is, maar ook zeer beperkt is, namelijk de rationele keuzetheorie. Volgens haar kan communitarisme uitstekend verbonden worden met alternatieve economische stromingen om te komen tot een begrip van de markt als moreel ingebed en niet losstaand van moraliteit.

Hieronder een filmpje met Irene van Staveren, gemaakt door Rethinking Economics NL, waarin zij beargumenteert dat alternatieve economische stromingen serieuzer zouden moeten worden genomen in het vakgebied van de economie.

Individualisme versus collectivisme

Tot slot nog wat videos over individualisme versus collectivisme. In de eerste adresseert de BBC kort de vraag of individualisme een goed ding is. De tweede video, van de School of Life, maakt een pleidooi voor vaker opgaan in een gemeenschap als middel tot geluk. In de derde en laatste video bespreekt sociaal psycholoog Geert Hofstede hoe individualistische landen verschillen van collectivistische landen. In zijn onderzoek identificeerde hij 6 dimensies waarin culturen van elkaar verschillen, en individualisme versus collectivisme is er daar één van.