In het voorlaatste hoofdstuk van Het Goede Leven en de Vrije Markt staat de natuur als dimensie van het goede leven centraal. Stelt de natuur grenzen aan de wensen en verlangens die we via de vrije markt kunnen realiseren? Is de conceptie van de natuur zoals die in de moderniteit tot stand kwam aan herziening toe? Of kunnen we kapitalisme verenigen met de waarde van duurzaamheid? De filmbespreking die dit soort vragen introduceert aan het begin van het hoofdstuk betreft de sci-fi Avatar (1999). Hieronder de trailer, plus een analyse van de themathiek en de paralellen die te trekken vallen met wat er op onze eigen planeet gebeurt.

Overigens, voor wie meer wil lezen over bovenstaande vragen: op de Morele Markten website staat onder meer een boekenplank over de wenselijkheid/noodzakelijkheid van economische groei (en hoe een wereld zonder groei er uit zou kunnen zien), en een boekenplank over duurzaamheid in relatie tot vrije markten / capitalisme.

Een korte geschiedenis van het groeiend ecologisch bewustzijn

In de tweede sectie van het hoofdstuk bespreken de auteurs kort wat mijlpalen in de milieu- en klimaatbeweging:

• Rachel Carsons boek Silent Spring (1962) over het massale gebruik van pesticiden in de Amerikaanse landbouw,
• het rappport van de ‘Club van Rome’ – The Limits to Growth (1972) over de eindigheid van natuurlijke hulpbronnen,
• het rapport van de ‘Brundtland Commissie’ – Our Common Future (1987) dat het begrip ‘duurzaamheid’ introduceerde,
• de rapportages van het International Panel on Climate Change (IPCC) dat in 1988 opgericht werd.

Hieronder twee filmpjes die terugblikken op de eerste twee mijlpalen, plus de episode over controle over de natuurlijke omgeving van de CrashCourse ‘geschiedenis van de wetenschap’.

De alternatieve natuurervaring van de Romantiek

“In de hoofdstukken over de moderniteit“, zeggen de auteurs aan het begin van de volgende sectie, “hebben we beklemtoond dat het ideaal van menselijke vrijheid mede wordt verwerklijkt door technisch greep te krijgen op de natuur die ons omringt. De Verlichting leerde ons dat de natuur geen doel of waarde in zich heeft; zij is een te bewerken grondstof, vrijelijk te benutten door de mens” (p.261).

Een tegenbeweging tegen de rationalisering van de verlichting, inclusief haar beeld van de natuur, kan gevonden in de Romantiek (ongeveer 1800-1850). De sectie besteedt met name aandacht aan de Duitse dichter, schrijver en denker Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) en de Britse alleskunner William Blake (1757-1827).

Hieronder twee introducties op deze stroming, een door de School of Life en een door een Amerikaanse docent die filmpjes maakt voor (zijn) scholieren. En voor wie meer tijd heeft, een documentaire van de BBC uit 2005 over de natuurbeleving van de Romantici (videokwaliteit helaas niet al te best).

Waarom zorg voor de natuur tot het goede leven behoort

In de volgende sectie bespreken de auteurs vijf soorten van argumenten om bezorgd te zijn over milieu en klimaat, die op een as van meer “antropocentrisch-instumenteel” naar meer “ecocentrisch” (p.265) te plaatsen zijn:

1. omdat we “er anders zelf last van ondervinden of zelfs gevaar lopen” (p.265)
2. omdat we “een verantwoordelijkheid hebben jegens toekomstige generaties” (p.266)
3. omdat we “als mensen/mensheid geen lijden toe mogen brengen aan wezens die lijden kunnen” (p.266)
4. omdat “de natuur intrinsieke waarde heeft” (p.268)
5. omdat we diepgaand verwoven zijn met het ecologische systeem waar we onderdeel van zijn (p.218)

Hieronder een aantal filmpjes die hieraan gerelateerd zijn. Het eerste filmpje gaat over verschillende manieren waarop de natuur van waarde kan zijn voor de mens, en past dus bij argument 1, maar dan positief geformuleerd: zorg voor het milieu gaat niet alleen over het vermijden van negatieve toestanden zoals smogoverlast, maar ook over het behouden van het profijt dat de natuur ons te bieden heeft. Economen gebruiken deze vormen van natuurwaardering om zogenaamde ‘ecosystem services‘ te analyseren. In dit filmpje komt onder meer ‘bestaanswaarde‘ aan de orde, een economische term die weergeeft dat mensen bereid zijn geld neer te leggen puur om te zorgen dat iets behouden blijft, zelfs al hebben ze er zelf niet aantoonbaar iets aan (zoals een donatie aan het WNF om pandaberen te laten voortbestaan). Hoe dat gerelateerd is aan ‘intrinsieke waarde‘ als filosofisch begrip (argument 4) is een goede vraag. De relatie van de andere drie filmpjes met bovengenoemde argumenten 2, 3 en 5 zal duideijk zijn.

Heidegger over wetenschap en techniek

Van de ‘deep ecology’ beweging leggen de auteurs in de volgende sectie een link naar het werk van de Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976), die volgens hen het mechanistische wereldbeeld dat in de Verlichting ontstond als eerste diepgaand heeft geanalyseerd. Hij was, leggen zij uit, kritisch over oproepen om moderne techniek in goede banen te leiden, want dat gaat er vanuit dat we de techniek beheersen, terwijl Heidegger dacht dat “het wezen van de techniek ons beheerst in de zin van: onze werkelijkheidservaring bepaalt” (p.273). De auteurs stellen dat Heidegger een aantal gevaren van moderne techniek onderscheidde:

1. dat mensen hun menselijkheid verliezen en “de mens zelf iets is wat beheerst en (op-)gebruikt kan worden” (p.274).
2. dat de moderne techniek “alle andere vormen van ontdekken en ontbergen in het gedrang brengt” (p.275)
3. dat “de mens vervreemdt van zijn eigen wezen als ‘Da-sein’ en de zijnsmogelijkheden die daarin besloten liggen” (p.275)

Hieronder een aantal filmpjes over Heideggers filosofie en zijn visie op technologie.

Wie meer wil lezen over Heideggers visie op technologie kan onder meer terecht in het artikel over techniekfilosofie in de Internet Encyclopedia of Philosohy, dat prominent aandacht besteedt aan Heidegger. Veel minder aandacht krijgt hij in het artikel over techniekfilosofie in de Stanford Encyclopedia of Philosophy. In dat lemma wordt hij genoemd als behorend tot een eerste generatie techniekfilosofen die technologie beschouwden “als een ‘zwarte doos’, een gegeven, een eenvormig, monolitisch, niet te ontsnappen fenomeen” (mijn vertaling), een fenomeen dat negatief beoordeeld werd.

Latere techniekfilosofen zijn meer genuanceerd gaan denken over verschillende vormen van technologie in specifieke toepassingscontexten, en dat geeft meer aanknopingspunten voor ethisch verantwoord handelen in relatie tot technologie. Een prominente hedendaagse techniekfilosoof in de continentale traditie is de Nederlandse Peter-Paul Verbeek. Hieronder een korte lezing van hem. Hij maakt onder meer gebruik van het werk van Michel Foucault (1926-1984), die in hoofdstuk 8 al aan de orde kwam. Ook Bruno Latour (1947), die in de volgende sectie centraal staat, is een belangrijke invloed op zijn werk.

Latours radicaal-empirische kritiek op de moderniteit

De Franse socioloog, filosoof en antropoloog Bruno Latour (1947) heeft onder meer gereflecteerd op “het subject-object onderscheid dat zo kenmerkend is voor de moderniteit” (p.278). In zijn Actor-Netwerk-Theorie beschouwt hij mensen en dingen als gelijkwaardige ‘actoren’ in een voordurend veranderend netwerk waarin ze elkaar co-constitueren.

Latour heeft in zijn werk veel aandacht besteed aan de wetenschappelijke praktijk, en laten zien dat deze veel minder objectief-rationeel is dan gesteld wordt in de narratief van de Verlichting. Hieronder een uitzending van het programma Noorderlicht uit 2008 dat bespreekt hoe Latour tegen wetenschap aankijkt. Vrij oud, en de videokwaliteit is beroerd, maar inhoudelijk is dit het beste stukje film dat ik over het werk van Latour kon vinden.

Gaia, klimaat, kapitalisme en wetenschap

De natuur een stem geven op de markt?

Het kan lang duren voordat alternatieve ideeën over de natuur en onze plaats in de wereld maatschappelijk geaccepteerd zijn, is de vrees van de auteurs. In de laatste sectie van het hoofdstuk bespreken ze daarom het idee van de natuur een stem geven op de markt, wat zij als een tijdelijke tussenoplossing zien. Ze ondescheiden drie manieren om dit te doen:

1. De natuur en mileuvervuiling beprijzen (denk bijvoorbeeld aan emissierechten)
2. Directe overheidsregulering (zie filmpje over marktfalen in de blogpost over hoofdstuk 8)
3. Bewuste keuzes door consumenten

Wie meer wil lezen over dat laatste onderwerp, kan terecht op onze boekenplank over ethisch verantwoord consumeren. We hebben vorig jaar ook een blog post met 4 TEDx praatjes over ethisch consumeren gepubliceerd. Drie sprekers waren enthousiast over het potentieel van deze strategie om te komen tot een betere economie, hieronder het praatje van de spreker die er kritisch over was. Verder nog een TEDx praatje met een pleidooi om onze natuurlijke leefomgeving beter mee te nemen in prijzen (zie ook de opmerking eerder in deze post over ‘ecosystem services’).