Hoofdstuk 9 begint met een samenvatting van de film Fight Club (1999), waarin de hoofdpersoon “via zijn lichaam en via fysiek contact, en wel in de meest rauwe en agressieve vorm daarvan” probeert om zijn leven weer een goede draai te geven. “Het lichaam is in onze cultuur terug van weggeweest“, stelen de auteurs, en “gaat een heel bijzondere symbiose aan met de vrije markt, die uitkomt in wat we wel de ‘consumptiesamenleving’ noemen.” (p.224).

Hieronder de trailer van Fight Club, plus een uitstekende analyse van de thematiek van de film, waaronder de leegheid van de consumptiemaatschappij en de rationalisering van onze leefwereld, een fenomeen dat al aan de orde kwam in (de blogpost over) hoofdstuk 5. De filmanalyse refereert onder meer aan de filosofen Max Horkheimer (1889-1973) en Theodor Adorno (1903-1969), die later in dit hoofdstuk van Het Goede Leven & de Vrije Markt ook nog aan de orde zullen komen.

Een kleine fenomenologie van de behoeftes, natuur, cultuur en vrijheid

De daarop volgende sectie in het hoofdstuk is moeilijk samen te vatten. Bespiegelingen op lichaam en identiteit, de grenzen die ons lichaam stelt aan autonomie, onze (beperkte) vrijheid in onze omgang met lichamelijke behoefen, de vorm die consumptie aanneemt in verschillende culturen, modes en trends, keeping up with the Joneses, en consumptieverslaving volgen elkaar in rap tempo op.

Hieronder een filmpje van de School of life dat de geschiedenis van het hedendaags consumerisme schetst. Wie daar meer over wil weten: historicus Frank Trentmann heeft er in 2016 een boek over gepubliceerd. In het tweede filmpje hieronder is hij er kort over aan het woord – meer en langere filmpjes met hem zijn te vinden op onze pagina over het boek: Empire of Things: How We Became a World of Consumers, from the 15th Century to the 21st.

Hieronder ook nog wat andere filmpjes van de School of Life die een aantal gerelateerde visies op en ideeën over onze consumptiecultuur schetsen:

1. de balans tussen verschillende soorten behoeften,
2. een kapitalisme dat aan al onze behoefen tegemoet komt,
3. het probleem van materialisme,
4. de relatie tussen de prijs, kwaliteit en waarde van dingen,
5. de ‘kwaliteit’ van economische vraag,
6. of merken ‘goed’ kunnen zijn

In hoeverre kun je je vinden in deze ideeën? Wat valt er tegen te brengen?

De sectie eindigt met een korte bespreking van de Duitse filosofen Max Horkheimer (1889-1973) en Theodor Adorno (1903-1969), lid van de neomarxistische Frankfurther Schule. Zij “zien in de moderne consumptiecultuur zelfs een totalitaire vernietiging van de menselijke uniciteit, iedereen raakt verslaafd aan dezelfde spullen, hetzelfde comfortabele consumptiepatroon” (p.229). Het punt dat in bovenstaande analyse van Fight Club ook al aan de orde kwam.

Hieronder eerst een filmpje over Adorno van The School of life, en vervolgens twee videos die uiteenzetten wat de ideeën van de Franktfurther Schule over de cultuurindustrie waren en welke kritiek daarop is gekomen. In het eerste filmpje wordt verwezen naar de ideeën van Karl Marx (1818-1883) over de onder- en bovenbouw van de maatschappij. Over dat laatste had de blog post over hoofdstuk 8 al een filmpje. Er is qua inhoud veel overlap met het filmpje van de School of Life, de toegevoegde waarde ligt vooral in het gebruik van letterlijke citaten uit het werk van Horkheimer en Adorno.

Het lichaam, geweld en identiteit

De hedendaagse consumptiecultuur was een van de thema’s in de film Fight Club. De volgende sectie in het hoofdstuk grijpt terug op een ander thema in de film, namelijk lichamelijk geweld en identiteit. Onderwerpen die langskomen zijn de geschiedenis als een “poging lichamelijke wreedheid en lichamelijk lijden uit te bannen” (p.230), het monopolie dat de moderne staat op geweld heeft, de rol van discipline, toezicht en straf, het afnemend belang van lichamelijk werk, de onschendbaarheid van het lichaam volgens mensenrechtenverdragen en wetgeving, de consumptieve betekenis van het lichaam, de reflecties over ‘bio-politiek’ van Foucault, en meer.

Aansluitend daarop hieronder (1) een filmpje met een archeoloog over hoe het lichaam door de eeuwen heen afgebeeld werd, en wat dat zegt over het dan heersende lichaamsbeeld en (2) een TEDx praatje van hoogleraar psychologie Steven Pinker, auteur van The Better Angels of Our Nature; A History of Violence and Humanity (2012).

Lichamelijke behoeftes in de moderne filosofie: Bentham

In de volgende sectie staat Jeremy Bentham (1748-1832) centraal, als een “relatief vroege en direct zeer uitgesproken vertegenwoordiger” (p.237) van het moderne Westerse denken over lichamelijke behoeftes. Voor Bentham, de grondlegger van de ethische stroming van het utilisme, waren genot en pijn de twee ‘souvereine meesters’ die ons handelen bepalen. De auteurs trekken een lijn van Benthams idee van de utilistische calculus naar de moderne consument die probeert zoveel mogelijk genot uit zijn geld te halen, en de moderne economie die erop gericht is het genot van zoveel mogelijk mensen te dienen. Hieronder een filmpje over het leven en werk van Bentham, en over utilisme.

Consumptie als maskerade van de ziel: Sigmund Freud

In de visie van Bentham, zo beginnen de auteurs de volgende sectie, was het simpel: we kiezen voor plezier, we vermijden genot, en zodoende is het transparant voor de persoon en zijn omgeving waarom hij handelt en consumeert. De film Fight Club is dan ook onbegrijpelijk vanuit het perspectief van Bentham. Uit de enorme hoeveelheid literatuur die de minder logische of transparante achtergronden van het menselijk consumeren probeert te ontrafelen, selecteren de auteurs psychiater Sigmund Freud (1856-1939) om in de volgende sectie te behandelen. “Shopping als ontlading van sexuele energie” en Netflixen om verveling of andere negatieve gevoelens te onderdrukken, dat idee. Hieronder een filmpje van de School of Life over Freud, en een filmpje met 10 redenen waarom mensen dingen kopen die ze niet nodig hebben.

Hieronder nog een film die wat langer is dan gebruikelijk is in deze serie van blogposts, namelijk het eerste deel in de Britse documentaireserie The Century of the Self. Dit deel (1 uur) besprekt hoe het werk van Freud van invloed was op dat van zijn neef Edward Bernays (1891-1995). Bernays was een van de grondleggers van het veld van public relations en marketing, hij hielp tal van Amerikaanse bedrijven om hun producten aan de massa te verkopen door een beroep te doen op hun onbewuste verlangens.

De dominantie van arbeid en werk: Hannah Arendt

De volgende denker die in dit hoofdstuk behandeld wordt, is de politiek filosoof Hannah Arendt (1906-1975). In haar werk De Menselijke Conditie (1958) onderscheidt ze “drie basisactiviteiten die kenmerkend zijn voor het mens-zijn: arbeid, werk en handelen” (p.243). Bij arbeid gaat het oms wat we doen om te overleven: de productie van consumptiegoederen. Werk betreft meer het op een meer duurzame manier vormgeven van onze omgeving: gebouwen, technologie en kunst. Handelen, tenslotte, is het nemen van nieuwe initiatieven, in overleg met anderen in de publieke sfeer. Arendt oordeelt dat in de moderne tijd arbeid en werk te veel centraal is komen te staan, ten koste van het handelen. En dat laatste is nu juist de sfeer van vrijheid. Hieronder een samenvatting van het boek.

Lichaamsethiek in verschillende tradities

De laatste sectie in het hoofdstuk bespreekt een aantal filosofische en religieuze tradities “die wegen wijzen naar een ‘lichaamsethiek’, een manier van omgaan met ons lichaam en one behoeftes die recht doet aan onze vrijheid en waardigheid.” Volgens de auteurs is dat “bij uitstek relevant in de context van een vrije marktsamenleving waarin er voortdurend allerlei (lichamelijke) behoeften gecreëerd worden en het risico van verslaving nooit ver weg is” (p.247). De besproken tradities zijn de Stoïcijnen en hun filosofie van onthechting, het ’thymotische streven’ ofwel de behoeftes van hart en ziel (geïntroduceerd door Plato en Aristoteles, onder meer opgepakt door Francis Fukuyama en Peter Sloterdijk), de Joodse erkenning van de noodzaak van ‘ritmes in het bestaan’ (met name de sabbath of rustdag), en de hindoeïstische weg van het cultiveren van de juiste ‘levensenergie’ (door onder meer yoga). Hieronder weer twee filmpjes van de School of Life, een over het Stoïcisme, en een over wekelijks een dag offline als modern alternatief voor de sabbath.